1. PNOMATİK DEVRELİ İŞ
MAKİNELERİNİN BAKIMINI YAPMA
1.1. Pnomatiğin Endüstrideki Yeri ve Önemi
Günümüzde modern fabrika ve tesisler inşa edilirken elektrik, su, kanalizasyon gibi
tesisatların yanı sıra basınçlı hava tesisatlarının yapımı da kaçınılmaz olmaktadır.
Bilindiği üzere doğrusal, dairesel, açısal hareketlerin karmaşık ve pahalı mekanik
dizayn yerine, pnomatik ekipmanlarla gerçekleştirilmesi, dizayn kolaylığı ve sistem maliyeti
açısından çok avantajlıdır.
1.2. Pnomatiğin Temel Prensipleri
Çevremizi saran ve atmosferi dolduran havanın içinde çeşitli gazlar değişik oranlarda
bulunmaktadır. Havadaki azot miktarı %78 oksijen oranı %21 civarındadır. Basınç, hacim ve
sıcaklık kavramları pnomatikte temel değişkenlerdir. Temel prensipleri açıklayan bazı
kanunlar vardır. Bunlar:
ÖĞRENME FAALİYETİ-1
AMAÇ
ARAŞTIRMA
4
1.2.1. Boyle Mariotte Kanunu
Boyle-Mariotte kanununa göre kapalı bir kap içinde ve sabit bir sıcaklıkta bulunan
belirli bir miktardaki gazın mutlak basıncı hacmi ile ters orantılıdır. Başka bir deyişle kapalı
bir kaptaki gazın sıcaklığının değişmediğini kabul etmek koşuluyla değişen basınç ve hacim
durumlarında hacminin ve basıncının çarpımı sabittir. Burada
P1.V1=P2.V2=P3.V3=………=Pn.Vn dir.
Şekil 1.1: Boyle-Mariotte Kanunu’nun pratik uygulanışı
Örnek:Bir atmosfer basıncında 7 m3 hacimli bir kapta bulunan gaz kütlesi sıcaklığı
sabit kalacak şekilde sıkıştırılarak hacmi 1 m3 e düşürülmektedir.
Buna göre basınçtaki artış miktarını hesaplayınız.
Verilenler İstenen
P1=1 Atm P2=?
V1=7 m3
V2=1 m3
Çözüm
P1.V1=P2.V2 1.7=P2.1 P2=7 Atm.
1.2.2. Gay-Lussac Kanunu
Cinsi, sıcaklığı ve basıncı ne olursa olsun her türlü gaz, basıncı sabit kalmak şartıyla
eşit miktarda ısıtılınca aynı oranda genleşir.
Şekil 1.2: Gay-Lussac Kanunu
V2=V1+(V1/273).(T2-T1)
T1=İlk Sıcaklık (Kelvin Derece- OK)
T2=Son Sıcaklık (Kelvin Derece- OK)
V1=İlk hacim (m3)
V2=Son hacim (m3)
Not=0 OC=273 OK’dir
Örnek:1 m3 hacmindeki hava 300 0K sıcaklıktan 360 0K sıcaklığa kadar ısıtılmıştır.
Basınç sabit olduğuna göre son sıcaklıktaki hacmi hesaplayınız.
Verilenler İstenen
T1=300 OK=27 OC V2=?
T2=360 OK =87 OC
V1=1 m3
Çözüm:
V2=V1+(V1/273).(T2-T1)
V2=1+(1/273).(360–300)=1.22 m3
Havanın genleşme miktarı=V2-V1=1.22–1=0.22 m3’tür.
1.3. Pnomatik Sistemler
Basınçlı havayı elde edip kullanıcılara kadar ulaştıran sistemlere pnomatik sistem adı
verilir. Basınçlı havanın özelliklerinden dolayı, pnomatik sistemlerin avantajları ve
dezavantajları vardır. Şekil 1.3’teki pnomatik sistemde, doğrusal hareket üretebilmek için
kullanılan devre elemanları görülmektedir. 1 nu lu elektrik motoru, 2 nu lu kompresörü
çalıştırmakta ve elde edilen basınçlı hava 3 nu lu hava tankında depolanmaktadır. Hava
tankından alınan hava, 4 nu lu giriş filtresi tarafından filtre edilir. 5 nu lu kurutucuya gelen
hava, burada nemi alındıktan sonra tekrar filtre edilerek, sisteme gönderilir. Basınçlı havanın
kullanıcılara gönderilmeden önce istenilen çalışma şartlarına hazırlanması gerekir. Buamaçla hava şartlandırıcıdan (filtre, regülatör, yağlayıcı) geçirilmelidir. 7 nu lu şartlandırıcı
ünitesinde, hava içindeki yağ artıkları ve diğer yabancı maddeleri ayrıştırmak için filtre
kullanılır. Hava basıncı istenilen değere ayarlandıktan sonra, devre elemanlarının hareketli
kısımlarındaki sürtünmeyi azaltmak ve hareketi kolaylaştırmak için yağlanması gerekir. Bu
amaçla basınçlı hava, yağlayıcıdan geçerken içine yağ damlatılarak yağlanır. İstenilen
çalışma şartlarına hazırlanan hava, 8 nu lu yön kontrol valfinden geçirilerek, 9 nu lu tek etkili
silindirde doğrusal hareket elde edilir. Silindir içinde işini bitiren hava, 8 nu lu yön kontrol
valfi kullanılarak, 10 nu lu susturucudan gürültüsü azaltılarak atmosfere bırakılır.
Şekil 1.3 Bir pnomatik sistem ve elemanları
1-Elektrik motoru 6-Kurutucu çıkış filtresi
2-Kompresör 7-Şartlandırıcı Ünite (filtre, regülatör, yağlayıcı)
3-Hava tankı 8-Yön kontrol valfi
4-Kurutucu giriş filtresi 9-Tek etkili silindir
5-Kurutucu 10-Susturucu
1.3.1. Pnomatik Sistemler ve Üstünlükleri
􀂾 Hava kolayca ve her yerde sınırsız ölçüde bulunabilir.
􀂾 Sürtünme kayıpları azdır uzak mesafelere taşınabilir.
􀂾 Basınçlı hava kullanılan ortamlar temizdir. Sistemde olabilecek sızıntı çevreyi
kirletmez. (Kimya, kâğıt tekstil gıda vb. sanayinde rahatlıkla kullanılabilir.)
􀂾 Elemanlarının yapıları basit ve ucuzdur.
􀂾 Montajı ve bakımı kolaydır.
􀂾 Basınçlı havanın yanma ve patlama tehlikesi yoktur.
􀂾 Havanın sıcaklığa karşı duyarlılığı azdır. Hız ayarları sıcaklıkla değişmez.
􀂾 Basınçlı hava gerektiğinde kullanılmak üzere depo edilebilir.
􀂾 Yüksek çalışma hızları elde edilebilir. Piston hızı 1–3 m/s’ye ulaşabilir.
1.3.2. Hidrolik-Pnomatik Sistemlerin Karşılaştırılması
􀂾 Hidrolik yağlar sıkıştırılamaz kabul edilir. Ancak yüksek basınçlarda (350 bar)
çok az sıkışma olabilir. Pnomatikte ise çalışma yönüne ters bir kuvvet
uygulandığında, hava sıkıştırılabilir.
􀂾 Pnomatikte sıcaklığın artması, yanma ve patlama tehlikesi oluşturmadığı gibi,
hızlarda da değişme olmaz. Hidrolikte ise, yağın yanıcı olması, yanma tehlikesi
7
oluşturur. Sıcaklık artınca sızıntılar artar. Bu nedenle hidrolik sistemlerde yağ
sıcaklığının 50 OC’yi geçmesi istenmez.
􀂾 Hidrolik sistemde kullanılan akışkan, çalışma elemanlarını aynı zamanda
yağlar. Pnomatikte ise, ayrıca yağlama işlemi yapmak gerekir.
􀂾 Hidrolik sistemlerde basınç düşümünde, ısı enerjisi açığa çıkar. Pnomatikte ise
böyle bir tehlike yoktur.
􀂾 Pnomatikte büyük kuvvetlerin elde edilmesi zor ve ekonomik değildir.
Hidrolikte ise büyük kuvvetler rahatlıkla elde edilir.
􀂾 Pnomatik elemanların çalışma hızları yüksektir. Hidrolikte ise çalışma hızları
daha düşüktür.
1.4. Pnomatik Devre
Pnomatik enerjiyi mekanik enerjiye (doğrusal, dairesel, açısal hareket) dönüştüren
sistemlere “pnomatik devre” denir. Pnomatik enerjinin, mekanik enerjiye dönüştürülmesi
esnasında, havanın uygun şartlarda hazırlanmasını, basıncını, debisini ve yönünü kontrol
eden elemanlara “pnomatik devre elemanları” adı verilir.
1.4.1. Pnomatik Devrenin Ana Kısımları
1.4.1.1. Kompresör ve Sembolü
Atmosferden emdiği havayı sıkıştırarak, basınçlı hale getiren devre elemanlarına
kompresör denir. Sıkıştırılan akışkan, hava olabileceği gibi, azot hidrojen, karbondioksit gibi
gazlar da olabilir. Kompresörler; basınçlı hava üretim sisteminin ana ünitesidir. Dönme
hareketi genelde bir elektrik motorundan alınır. Taşınabilir sistemlerde ise dönme hareketi
bir dizel ya da benzinli motordan alınır.
Kompresörlerin kapasitesi debi (lt/dak, m3/dak.) ve çıkış basıncı (bar) cinsinden
belirtilir. Bu iki etken, kompresör seçiminde dikkat edilmesi gereken en önemli unsurlardır.
Kompresörlerin debileri 50.000 m3/dak’ya, basınçları da 1000 bar’a kadar olabilir.
Kompresörler soğutma sistemlerine göre, su ve hava soğutmalı, ürettikleri havanın
temizliği açısından, yağlı ve yağsız olarak gruplandırılır. Buna göre kompresör çeşitleri
şöyle sıralanabilir.
1.4.1.2. Basınçlı Havanın Hazırlanması (Şartlandırıcı) ve Sembolü
Filtre, basınç ayarlayıcı ve yağlayıcıdan oluşan basınçlı havayı istenilen çalışma
şartlarına hazırlayan pnomatik devre elemanlarıdır. Şartlandırıcılar doğrudan kontrol
sistemlerine bağlanır.

Şekil 1.4: Şartlandırıcı ünitesi
1.4.1.2.1. Havanın Nem Miktarının Ayarlanması
Hava içerisinde bulunan nem, zaman zaman yoğunlaşarak su haline dönüşür.
Yoğunlaşan su pnomatik sistemlerin sık sık arızalanmasına, çalışma ömürlerinin azalmasına,
bakım ve onarım masraflarının önemli oranda artmasına yol açar. Bu nedenle hava
içerisindeki nem, soğutarak, kimyasal ve fiziksel olmak üzere üç değişik yöntemle kurutulur.
1.4.1.3. Manometrenin Ğörevi ve Sembolü
Atmosferik basınçtan yüksek basınç değerlerini ölçen ve ölçülen bu değerleri gösteren
ölçü aletleridir. Yapılarına göre çeşitleri vardır.
1.4.1.4. Susturucunun Görevi ve Sembolü
Pnomatik sistemde işini bitiren hava atmosfere bırakılırken, rahatsız edici bir ses
çıkartır. Bu sesi önlemek amacıyla kullanılan devre elemanlarına susturucu denir.
1.4.1.5. Basınç Anahtarının Görevi ve Sembolü
Pnomatik sinyalleri elektrik sinyaline dönüştürmeye yarayan elemanlardır. Bu
elemanlara sinyal dönüştürücü adı verilir.
1.4.1.6. Boruların Görevi ve Sembolü
Hava kazanlarından çıkan basınçlı akışkanı kontrol ve yönlendirme elemanlarından
geçirerek iş elemanlarına götüren, gerektiğinde geri dönüşünü sağlayan genellikle metal
alaşımlarından ve plastik esaslı malzemelerden imal edilen, dairesel yapılı akışkan iletim
elemanlarıdır. Borular, birbirine ve diğer elemanlara rakorlarla bağlanırlar.
1.4.1.7. Silindirler ve Sembolü
Pnomatik enerjiyi mekanik enerjiye dönüştürerek, doğrusal hareket veya açısal hareket
elde eder. Doğrusal hareketlendirici olarak da adlandırılırlar. Piston yüzeyine etkiyen hava
basıncı, pistonu hareket ettirerek bir kuvvet üretir.
Pnomatik silindirler istisnalar dışında 1,5-3 m/s arasındaki hızlarda çalışır. Çalışma
hızları yüksektir. 1 mm ile 2000 mm (Milsiz silindirlerde strok 15 m uzunluğa kadar
olabilir.) arasında strok, 5000 kg’a kadar kuvvetler elde edilebilir.
10
1.4.1.7.1. Silindir Çeşitleri
􀂾 Tek Etkili Silindirler
Tek yönde iş gören silindirlerdir. Piston hareketi tek tarafa doğru basınçlı hava ile
yapılır. Geri dönüş ise ağırlık, yay vb. bir dış kuvvetle sağlanır. Sıkma ve bağlama
işlemlerinde en çok kullanılan silindir çeşididir.
Şekil 1.5: Tek etkili silindir ve sembolü
􀂾 Çift Etkili Silindir
İki yönden iş gören silindirlerdir. Piston kolunun her iki yöne hareketi basınçlı hava ile
sağlanır. Pnomatikte en çok kullanılan silindir çeşididir.
Şekil 1.6: Çift etkili silindir ve sembolü
􀂾 Tandem Silindirler
Büyük itme kuvvetlerinin gerektiği, fakat yer sorununun olduğu yerlerde kullanılır.
Birden fazla silindirin birleşmesiyle yapılır.
Şekil 1.7: Tandem silindir ve sembolü
11
􀂾 Teleskobik Silindirler
Büyük strokların gerektiği, fakat yer probleminin olduğu durumlarda kullanılır. Fazla
yer kaplamaz. Genelde hidrolik sistemlerde kullanılırlar.
􀂾 Döner Silindirler
Açısal (salınım) hareket üretmek amacıyla kullanılır. Yapılan tasarımlara göre 90,
180, 270 veya 360 dereceye kadar açısal hareket elde edilebilir. Dişli ve kanatlı olmak üzere
iki çeşittir.
Şekil 1.8: Döner silindir ve sembolü
1.4.1.7.2. Silindir Elemanları
Şekil 1.9: Çift etkili silindir ve elemanları
􀂾 Silindir Gömleği
Genellikle kaplanmış pirinç ve çelikten yapılır. Silindir gömleğinin içi ömrünü
uzatmak için kaplanır. Bazı uygulamalarda alüminyum veya plastikten yapılanları kullanılır.
12
􀂾 Piston
Farklı malzemelerden yapılsa da genelde dökme demirdir. Pistonlar iki parçalı
olabileceği gibi yekpare de olabilirler. İki parçalı pistonlarda piston keçesinin takılması daha
kolaydır. Piston kolunun takıldığı yerde sızdırmazlığı sağlamak için genelde burç ya da ORİNG
kullanılır.
􀂾 Piston Kolu
Tornalanmış, taşlanmış ve parlatılmış yüksek mukavemetli çeliklerden yapılır.
Aşınmayı ve korozyonu önlemek amacıyla sert kromla kaplanır. Piston kolları pistonlara
farklı şekillerde takılır. Bağlantı şekilleri pimli veya vidalı olabilir.
􀂾 Sızdırmazlık Elemanı
Pnomatik silindirlerde kullanılan keçeler kauçuk ve poliüretandan yapılır. Keçelerin
çoğu 80-90 C° sıcaklığa kadar dayanabilir. Yüksek sıcaklıklarda özel keçeler kullanılmalıdır.
Keçelerin montajı çok dikkatli yapılmalı, montaj esnasında keçeye zarar verilmemelidir.
1.4.1.7.3. Silindirlerde Kuvvet İletimi
Pnomatik silindirlerde oluşan kuvvet, piston itme kuvveti olarak adlandırılır. Bu
kuvvet piston çapı, çalışma basıncı ve sürtünme direncine bağlıdır.
Şekil 1.10: Çift etkili silindirin içeri dışarı hareketi
F=P.A.η
F=Piston kuvveti………….kgf
P=Hava basıncı ………….. kg/cm2
A=Alan…………………….cm2
η = Silindirin verimi
D=Piston çapı……………..cm
d=Piston kolu çapı……….. cm
Örnek: Bir çift etkili silindirde pistonçapı 120 mm, piston kolu çapı 40 mm, çalışma
basıncı 6 bar, silindir verimi %90 olduğuna göre, pistonun her iki yöndeki itme kuvvetini
hesaplayınız. (1 bar=1 kg/cm2 alınız).
13
Çözüm:
1.4.1.7.4. Silindirlerde Yastıklama
Piston hızlarının fazla olduğu durumlarda ya da ağır yükleri hareket ettirirken, piston
kurs sonlarında hızla çarpar. Çarpma sonucu silindir zarar gördüğü gibi, darbe ve titreşim
oluşturarak diğer devre elemanlarının zarar görmesine yol açar. Darbenin sönümlenmesi için
yastıklama işlemi yapılır.
Şekil 1.11: Yastıklama işlemi ve yastıklı silindir sembolü
1 nu lu yastıklama muylusu, 2 nu lu yastıklama burcu içine girdiği anda silindir içinde
kalan hava, 4 nu lu ayarlı kesitten geçerek dışarı çıkmak isteyecektir. Silindiri kolay terk
edemeyen hava, piston hızını düşürerek yastıklama işleminin oluşmasını sağlar. 4 nu lu kesit
büyütülüp, küçültülerek yastıklama oranı ayarlanabilir.
14
Pistonu diğer yöne hareket ettirmek istediğimizde, 3 nu lu kesitten gönderilen hava 5
nu lu çek valfi açıp, silindirin içine girer. Böylece piston hızla hareket ettirilir.
1.4.1.8. Pnomatik Motorlar ve Sembolü
Basınç enerjisini mekanik enerjiye (dönme hareketi) dönüştüren devre elemanlarıdır.
Çalışma prensipleri kompresörün tam tersidir. Kompresör elektrik enerjisini önce mekanik
enerjiye mekanik enerjiyi de basınç enerjisine dönüştürür. Motor ise bu basınç enerjisiyle
mekanik enerji üretir.
1.4.1.8.1. Pnomatik Motorların Çeşitleri ve Önemi
Önemi: Günümüz sanayi koşullarında karmaşık iş yapıları gereği farklı nitelik ve
biçimlerde harekete ihtiyaç duyulmaktadır. Bu ihtiyaçlara cevap vermesi bakımından
pnomatik motorlar üstünlüklerinden dolayı büyük önem taşırlar bu üstünlükler şunlardır:
􀂾 Devir sayıları çok yüksektir.
􀂾 Hız ayarı sınırsızdır.
􀂾 Dönüş yönü, hareket devam ederken değiştirilebilir.
􀂾 Bakımları kolaydır.
􀂾 Her türlü ortamda rahatlıkla kullanılabilir.
􀂾 Fazla yüklendiklerinde yavaşlar ya da durur.
􀂾 Boyutları küçük ve hafiftir.
􀂾 Devre elemanları ucuzdur.
􀂾 Değişik konumlarda çalışabilir.
Pnomatik motorların çeşitleri şunlardır:
􀂾 Pistonlu Motorlar
Belirli sayıdaki pistona basınçlı havanın kazandırdığı doğrusal hareketi, dairesel
harekete dönüştürülmesi prensibine göre çalışır. Radyal ve eksenel olmak üzere ikiye ayrılır.
• Radyal Pistonlu Motor
Pistonlar hareket miline dik yerleştirilmiştir. Yüksek döndürme momenti istenen
yerlerde kullanılır. Devir sayıları çok yüksek değildir. Silindir sayısı arttıkça daha düzenli
çalışır. Devir sayıları 1000-1500 dev/dak’dır.
15
Şekil 1.12: Radyal pistonlu hava motoru
• Eksenel Pistonlu Motorlar
Pistonlar hareket miline yerleştirilmiştir. Dönme hareketi pistonlar tarafından eğik bir
plaka vasıtasıyla oluşturulur. Piston sayısı 5 ya da daha fazladır (tek sayıda). Yükteki devir
sayıları 2500-3000 dev/dak’dır. Güç aralığı 1,5-20 kw’tır.
􀂾 Paletli Motorlar
Yapıları basit ve hafiftir. En çok kullanılan pnomatik motor çeşididir. Rotor adı
verilen dönen kısım, paletlere yataklık yapmaktadır (şekil 1.13). Rotor gövde (stator) içine
eksantrik olarak yerleştirilmiştir. Bu eksantriklikten dolayı bir tarafta hacim genişlemesi,
diğer tarafta ise hacim daralması olur. İçeri giren basınçlı hava, rotoru hacim genişlemesi
yönünde döndürerek dışarı atılır. Dönüş yönü değiştirilmek istenirse, hava diğer girişe
gönderilir.
Devir sayıları boşta 50.000 dev/dak’ya kadar çıkabilir. Yükte ise bu değer yarı yarıya
azalır. Güçleri 0,1-17 kw arasındadır.
16
Şekil 1.13: Paletli hava motoru
􀂾 Dişli Motorlar
Birbirine hareket veren iki dişliden oluşmuştur. Düz, helisel, V-dişli (çavuş dişli) çark
kullanılır. 45 kw gibi yüksek güçte motordur. Genelde, yüksek döndürme momentinin
gerektiği yerlerde kullanılır.
Şekil 1.14: Dişli hava motoru
17
􀂾 Türbin Tip Hava Motoru
Fazla güç istenmeyen yüksek devirli çalışmalarda kullanılırlar. Pnomatik sistemlerde
pek kullanılmazlar. Dönme hızları 350.000 dev/dak’ya kadar çıkabilir. Havadaki kinetik
enerjiden (yüksek akış hızı) yararlanılarak güç elde edilir.
1.4.1.9. Valfler ve Sembolü
Bir kompresör ya da vakum pompası tarafından üretilen ya da bir kapta depolanmış
olan basınçlı havanın akışını boşaltma-durdurma, yön kontörlü ve basınç kontrolünü
sağlayan devre elemanlarına valf denir.
1.4.1.9.1. Valf Çeşitleri
􀂾 Akış Kontrol Valfleri
• Çek Valf
Basınçlı havanın tek yönde akışına müsaade eder. Diğer yöndeki akışa kapalıdır. Geri
döndürmez valf veya tek yöne geçişli valf olarak da adlandırılır. Bilyeli ve konik kapamalı
tipleri çok kullanılır. Sağ taraftan gelen akışa izin vermez sol taraftan gelen akışa izin verir.
Şekil 1.15: Çek valf ve sembolü
• Ayarlanabilir Akış Kontrol Valfi
Akış miktarını (debiyi) ayarlamaya yarayan valftir. Kısma etkisi her iki yönde aynıdır.
Silindir motor hızlarını ayarlamada kullanılır. Bir ayar vidası yardımıyla hava geçiş kesitinin
ayarlanması prensibine göre çalışır (şekil 1.16). Bu tür valflere kısma valfleri de denir.
18
Şekil 1.16: Ayarlanabilen akış kontrol valfi
Şekil 1.17a: Ayarlanabilen akış kontrol valfi kullanarak çift etkili silindirin hareketi
b Pnomatik motorun hızının ayarlanması
• Çek valfli Ayarlanabilen Akış Kontrol Valfi
Çek valf ve akış kontrol valfinin birleşmesinden oluşmuştur. Bir yöndeki akışı kısar.
Diğer yöndeki akışın rahat geçmesini sağlar (şekil 1.18). Ölü zaman diye nitelendirilen
silindirlerin geri dönüş zamanını kısaltır.
19
Şekil 1.18: Çek valfli akış kontrol valfi
Şekil 1.19 a:Çek valfi ayarlanabilen akış kontrol valfinin tek etkili silindirde kullanılması
b: Çek valfi ayarlanabilen akış kontrol valfinin çift etkili silindirde kullanılarak
pistonun geri geliş süresinin kısaltılması
c: Çift etkili silindirin yol-zaman diyagramı
􀂾 Basınç Kontrol Valfleri
Hidroliğin aksine pnomatik sistemlerde basınç kontrol valfleri pek kullanılmaz.
Çeşitleri şunlardır.
• Basınç Sıralama Valfleri
Normalde kapalı valftir. Basınç belirli bir değere yükseldiğinde açılarak, havanın
istenilen yere gönderilmesini sağlar. Basınç düştüğünde, yay kapama elemanını iterek geçişi
kapatır.
20
Şekil 1.20: Basınç sıralama valfi ve sembolü
• Kapama Valfi
Basınçlı havanın geçip geçmemesini sağlar. Açık ve kapalı olmak üzere iki konumu
vardır. Hava geçişi istendiğinde açılır. Hava geçişi istenmiyorsa kapatılır.
Şekil 1.21:Kapama valfi ve sembolleri
􀂾 Yön Kontrol Valfleri
Pnomatik devrelerde akışkanın, ne zaman, hangi yolu izlemesi gerektiğini belirleyen
valflerdir. İstenildiğinde akış yolunu değiştirirler; istenildiğinde akış yolunu açıp kapatırlar.
Yön kontrol valflerinin gösterilmesi
• Valfini her konumu bir kare ile gösterilir,
2 konumlu valf 3 konumlu valf
• Akışın geçiş yönleri oklarla belirtilir,
21
• Kapalı yollar yatay bir çizgi ile belirtilir.
• Valf bağlantıları kısa çizgilerle belirtilir.
• Valf konumlarının işaretlenmesi
• Valf konumları soldan sağa doğru harflerle işaretlenir. Üç konumlu
valflerde merkez konumu 0 ile gösterilir.
• Valf bağlantılarının harflendirilmesi
P=Basınç hattı A,B,C,….=İş hattı veya çalışma hattı
R,S,T=Depo (dönüş hattı) X,Y,Z =Pilot (uyarı) hattı
L=Sızıntı hattı
• Yön kontrol valflerinin tanımlanması
Valflerin normal konumları
22
• Devre çizimlerinde valfler, normal konumlarında çizilir ve harflendirilir.
Bu açıklamalardan sonra yön kontrol valflerinin çeşitleri şöyle sıralanabilir.
• 2/2 Yön Kontrol Valfi
P ve A olmak üzere iki yollu valftir. Açma kapama işlemlerinde kullanılır. Bobine
elektrik akımı verildiğinde oluşan mıknatıslanma sonucu 1 nu lu valf sürgüsü yukarı çekilir.
Valf konumu değiştirilerek geçişi sağlar (şekil 1.22a). Akım kesildiğinde yay sürgüyü aşağı
iterek geçişi sağlar (Şekil 1.22b).
Şekil 1.22 Selenoid (bobin) kumandalı 2/2 yön kontrol valfi
Şekil 1.23 2/2yön kontrol valfinin bir pnomatik motora kumandası
• 3/2 Yön Kontrol Valfi
P, A, R olmak üzere üç hava girişi olan bir valftir. Normalde açık veya kapalı olabilir.
Tek etkili silindirlerin çalıştırılmasında kullanılır.
23
Şekil 1.24: Selenoid (bobin) kumandalı 3/2 yön kontrol valfi ve sembolü
Şekil 1.25: 3/2 yön kontrol valfinin değişik uygulamaları.
• 4/2 Yön Kontrol Valfi
Bu valfler genellikle hidrolik uygulamalarda daha yaygın kullanılsa da pnomatik
uygulamalarda da nadiren kullanılır. 4/2 valflerin yapımı, 5/2 valflere göre daha zordur.
Dayanımı 5/2 valflere göre daha fazladır.

5/2 Yön Kontrol Valfi
Pnomatikte en çok kullanılan yön kontrol valflerinden biridir. Çift etkili silindirlerin
hareket ettirilmesinde kullanılır.
Şekil 1.28: 5/2 Yön kontrol valfi ve simgesi
ISO 5599’a göre 5/2yön kontrol valflerinin genel işaretlendirme kuralları
Harfler yardımıyla işaretleme Sayılar yardımıyla
işaretleme
P :Basınçlı hava bağlantısı 1 :Basınçlı hava
bağlantısı
A,B,C :İş hattı bağlantısı 2,4 :İş hattı
bağlantısı
R,S,T :Egzoz (tank) bağlantıları 3,5 :Egzoz (tank)
bağlantısı
L :Sızıntı hattı bağlantısı 12,14 :Uyarı (sinyal)
hattı bağlantısı
X,Y,Z :Uyarı (sinyal) hattı bağlantısı
Tablo 1.1: ISO 5599’a göre işaretlerin karşılaştırılması
26
• 5/3 Yön Kontrol Valfi
5/2 valflerin kullanıldığı yerlerde üçüncü bir konum (merkez konumu) istendiğinde
kullanılır.
Şekil 1.29: 5/3 Yön kontrol valfinin sembolü ve çeşitli uygulamaları
􀂾 Yön Kontrol Valfi Kumanda Şekilleri
Yön kontrol valflerinin konum değiştirme işlemlerine kumanda adı verilir. Kumanda
şekilleri; elle, mekanik, basınçlı, elektrikli ve birleşik olmak üzere çeşitlere ayrılır.
27
Tablo 1.2: TS 1306 ve DIN-ISO 1219’a göre yön kontrol valfi kumanda türleri
• Elle Kumanda
Şekil 1.39’da kollu tırnaklı kumandalı 4/3’lük yön kontrol valfi görülmektedir. Baştaki
konum valfin b konumudur. Saat yönünün tersine çevirerek merkez konuma getirilir. Bu
durumdu valf herhangi bir geçişe izin vermemektedir. Tekrar saat yönünün tersine
çevrildiğinde a konumuna gelir.